sobota, 2 września 2023

Znamy już wszystkie historyczne nazwy ulic, placów i przysiółków Ruszowa. Aktualizacja Mirosława Marciniaka

Artykuł ten ma przybliżyć mieszkańcom historię Ruszowa (Rauscha) oraz przypomnieć związane z naszą wioską nazwy zwyczajowe i historyczne przysiółków, ulic, placów, traktów i niektórych domów. Tematyka dotycząca tego zagadnienia jest bardzo obszerna. Zwracamy się więc do Państwa,
którzy znają historię ulic w Ruszowie o rozwinięcie tego szkicu. Szczególnie cenne będą dane dotyczące określeń używanych potocznie. Mile widziane ciekawostki, legendy lub podania
związane z Ruszowem (Rauschą). Bardzo zależny nam na zlikwidowaniu znaków zapytania (patrz tabela "Zmiany nazw ulic w Ruszowie").

Śledząc zmiany w nazewnictwie ruszowskich obiektów topograficznych na przestrzeni ponad 100 lat poznajemy jednocześnie burzliwe losy Ruszowa/Rauscha.
Szczególnie bujnie rozwijał się Ruszów w latach 1920 - 1940. Powstawały nowe ulice i osiedla. Niektóre drogi zmieniły swój bieg lub utwardzono ich nawierzchnię.
Do dzisiaj przetrwała z tego okresu kostka granitowa lub bazaltowa na ulicach: Sobieskiego, Kantowicza, Ratuszowej, Emilii Plater, części Dworcowej i Śródmiejskiej oraz Borowskiej. Ze względu na walory estetyczne i historyczne nawierzchnie tych ulic należałoby zachować i nie pokrywać asfaltem. Wykładzina kamienna wymaga przełożenia ponieważ pozapadała się na skutek źle prowadzonych robót ziemnych. Odpowiednio konserwowana przetrwa następne 100 - lecia. Na szczególną ochronę zasługuje, wybrukowana cennym bazaltem, ulica Sobieskiego.

 Wbrew temu co można wyczytać w Wikipedii nasza miejscowość nigdy nie była miastemRuszów nie ucierpiał w wyniku działań wojennych, a wybuch amunicji na stacji kolejowej w 1945 r. wyrządził tylko nieznaczne szkody.
Największy regres infrastruktury ruszowskiej dokonał się w latach 1950-1960.
W tym czasie rozebrano wiele budynków, głównie w pobliżu dworca PKP: hoteli i  budowli użyteczności publicznej. Uzyskany materiał wysłano do Warszawy zgodnie z hasłem "Cały naród buduje swoją Stolicę". Wiele osad zagubionych w lesie rozszabrowano. Nie istnieją niektóre duże przysiółki, np. Hinterwasser, Ober Rauscha i pojedyncze domostwa. Należy sądzić, że prawie połowę zabudowań Ruszowa wywieziono bądź rozgrabiono.
Siatka ulic nie uległa jednak zasadniczej zmianie od 1939 roku.
Dopiero w XXI w. utworzono w Ruszowie dwie nowe ulice: Akacjową i Dębową, gdyż dynamicznie zaczęło rozwijać się w ostatnim okresie budownictwo indywidualne.

Aktualna liczba mieszkańców Ruszowa (około 1700) jest o połowę mniejsza w porównaniu do roku 1939 (około 3400). 


Obecnie nazewnictwo ulic w całej Polsce porządkuje  TERYT

+ ulica Ogrodowa przy której nikt nie mieszka i która nie widnieje w Terycie.
Pięć z nich może się poszczycić nazwą trwającą blisko 100 lat. Są to:
- ulica Zgorzelecka (Goerlitzer Strasse)
- ulica Żagańska (Saganer Strasse
- ulica Śródmiejska (Mittelstrasse)
- ulica Strzelecka (Schuitzenstrasse) przed 1945 r. Bractwa Strzeleckiego
- ulica Nadrzeczna (An der Tchirne)

Najczęściej swoją nazwę, bo aż 7 razy, zmieniała ulica Ułańska
Przed    1924       Wilhelm Strasse
1924 -  1937       Gerhard Hauptman Strasse
1937 -  1945       Adolf Hitler Strasse
1946-  1953      Józefa Stalina  
1953 -  2017      II Armii Wojska Polskiego
2018 - 2019       Ulica Ułańska
2019 do 2023    powtórnie II Armii Wojska Polskiego


Drogi, których nazwy zmieniano z powodu ideologii faszystowskiej lub komunistycznej:
ulica Brzozowa nosiła w latach 1935 - 1945 imię Eriki Jordan - bojowniczki NSDAP, w 1950 ulica otrzymała imię komunistki Wandy Wasilewskiej. Dopiero w 1999 roku zmieniono nazwę na Brzozową.
Imiona młodocianych męczenników faszyzmu nosiły również w latach 1935- 1945 ulice i place:
Plac Partyzantów - Horst Wessel Platz 
ulica Chopina -      Hans Maikowski Strasse) 
ulica Wójtowska -  Josefa Zauritza
W tym samym okresie ulica Ułańska nazwana została Adolf Hitler Strasse, a Sobieskiego Herman Georing Strasse

Nawet  nazwy rzek musiały być germańskie.
Rzeka Mała Czerna do 1935 to Kleine Tschirne  (określenie wywodzące się z języka serbołużyckiego) otrzymała typową niemiecką nazwę Kleiner Hammerbach. W tym okresie pozacierano wszystkie nazwy, które nie były dosyć germańskie. 

Historia zatoczyła koło i w latach 1945 -1966 usunięto z przestrzeni publicznej wszystkie nazwy w języku niemieckim, nawet nagrobki i pomniki.
Dobra niemiecka farba okazała się lepsza od peerelowskiego szajsu. Do dzisiaj w wielu miejscach prześwitują na murach reklamy i napisy w języku niemieckim.

Większość ulic w latach 1945 - 1950 nosiła nazwy niemieckie lub kryptonimy wojskowe. Niektóre nazwy ulic w okresie powojennym przechodziły ciekawą metamorfozę.
Ulica Borowska, czyli to samo nie znaczy to samo:
przed wojną nazwana Freiwaldauer Strasse (Gozdnicka) od 1950  nazwana ulicą Borowską od wojskowego kryptonimu Gozdnicy Borowsk. W  1957 roku przemianowana na Karola Świerczewskiego. W wyniku procesu dekomunizacji nazwana znowu Borowską.
Ulica, która od 1950 r. ma imię Jurka Bitchana (Biczana) - orlęcia lwowskiego - przetrwała okres stalinowski prawdopodobnie dlatego, że władze partyjne nie wiedziały kim był Jurek Biczan. Patrona zaproponował prawdopodobnie Jan Dziwir.
Nikt nic nie wie:
do dzisiaj prawdopodobnie nikt nie wie kim był Andrzej Kantowicz, imiennik ulicy Kantowicza. Nazwę nadano w latach 50 - tych.

Aby podkreślić słowiańskość Ziem Odzyskanych ulicę Nową (scaloną z 3 fragmentów) przemianowano w 1950 roku na Ulicę Łużycką.

Zmiany dokonywane z różnych powodów:

ulica Brand Strasse prowadziła, jak nazwa wskazuje, do Polany (Brand), podczas tłumaczenia nazwy z języka niemieckiego przez Komisję do Spraw Ustalania Nazw Miejscowości wystąpiły problemy gramatyczne. Bo jak powiedzieć -  mieszkam przy ulicy Polańskiej, Polanowej, a może Polana? Problem rozwiązano nadając tej ulicy nazwę Polna. I po kłopocie.

W wykazie obiektów zabytkowych wymieniono ulicę Jeleniogórską, chociaż takiej ulicy nie ma w Ruszowie. Nazwę wykreślono z wykazu.

Zaraz po II wojnie światowej (1945-1946):
wszystkie ziemie, które zostały przyznane Polsce przez wielkie mocarstwa na mocy ustaleń w Teheranie  określano mianem Ziemie Odzyskane. Status i przynależność tych ziem unormowano umowami dwustronnymi, układem zgorzeleckim z NRD zawartym w roku 1950, Układem PRL-RFN z roku 1970 i ostatecznie 14 listopada 1990 z RFN, gdy Rzeczpospolita Polska i Republika Federalna Niemiec podpisały polsko-niemiecki traktat graniczny uznający granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej.
Do 1950 często używano oznaczeń wojskowych. Do dzisiaj przetrwały kryptonimy: Toporów, Zapałów, Okrąglica.
Tak mógł wyglądać adres osoby zamieszkałej w Ruszowie w tym czasie.
Sz. Pan Jan Kowalski
Ziemie Odzyskane. Rejon Zgorzelca, Rauscha, koło dworca PKP, drugi dom.

Ostateczną decyzję o nadaniu nazw ulicom podejmowały Rady Gminy. W naszej miejscowości nazwy ulic i innych obiektów ustalono na podstawie Uchwały Rady Gminy w Ruszowie z 1950 r. znanej tylko z przekazów ustnych (trwają poszukiwania oryginalnego dokumentu).

Nazwy zwyczajowe i historyczne części Ruszowa i placów
Przez wiele lat skwer w centrum Ruszowa określano mianem "Pod mądrym drzewem". Pod wielką lipą rosnącą na skwerze gromadził się "kwiat" społeczeństwa wioski i dyskutował o wszystkim i o wszystkich. Lipę wycięto, a plac oficjalnie otrzymał imię Zygmunta Rumla. Starzy bywalcy nadal prowadzą dyskusje, nie pod Mądrym Drzewem, nawet nie na Skwerze Rumla, ale pod  "Groszkiem" (koło sklepu).
Fragment Ruszowa zamieszkały przez ludność z Kresów Wschodnich przez długie lata nazywano "Ukrainą". Dzisiaj ta nazwa już oficjalnie widnieje na mapach  Google GPS.
Końcowy fragment ulicy Ułańskiej nosi zwyczajową nazwę "Górka Piłatówka"- chociaż pp. Piłatowie nie mieszkają w tym miejscu już wiele lat.
- Zapartówka - duży dom przy ulicy Ułańskiej

 Przysiółki, gaje, skupiska osiedli, drogi wewnętrzne:
- Ruszów Szklarnia, Stara Huta - Alte Glasshütte
- Przysiółek Palenica (południowa końcówka ulicy Łużyckiej) - Kohlholz
- Przysiółek Zdzichów zwany potocznie "U Baraniarzy"- Morgenseite,  
- Ukraina - Kaupe i Zippel Kaupe
- Głuszec, "Mólówka" przy torach do Jagodzina - Gremsdorf
- Zawodzie (ruiny), Enklawa zwana potocznie "Inklawą" (wzdłuż Potoku Ruszowskiego, kilometr na wschód od Ruszowa)- Hinterwasser . Przez kilka lat powojennych ruszowianie zbierali tutaj owoce: truskawki, poziomki, jabłka, śliwy, gruszki. Przez następne 10 lat wypasali krowy i owce, następnie na Enklawie uprawiano len. Dzisiaj o istnieniu osady świadczą zdziczałe drzewa owocowe, krzewy leszczyny oraz roślinność ruderalna. Osadę pochłonął las - jak w Bieszczadach.
- Przysiółek Eisebruch (nie istnieje, ledwo dostrzegalne ruiny) - najbardziej na południe wysunięty fragment Ruszowa, dzisiaj ten teren należy do Jagodzina.
- Polana, Zapałów (kryptonim wojskowy) - Kolonie Brand, 
- Górny Ruszów (prawdopodobnie na południe od przejazdu kolejowego w stronę Jagodzina) - Ober Rauscha, (ruiny zabudowań) 
- bloki przy Bolesławieckiej zwane tartacznymi - Reichssiedlung 
- Ratuszowa - do 1937 r. - Osiedle - Siedlung
- Park za szkołą -  Gaj Honoru - Ehrenhain  (tu stał pomnik poległych w wielkiej wojnie 62 mieszkańców Rauscha, zdemontowany w latach sześćdziesiątych XX wieku, wszystkie tablice ocalały i są zabezpieczone w doskonałym stanie. Dzieci szkolne na lekcjach wychowania fizycznego bawiły się w parku w "Zdobywanie sztandaru"
- Dębówek (obecnie należny do Gozdnicy) -  Eichwalde
- Laoe Strasse - drogi wewnętrzne stacji Ruszów, teren za torami.

Pomiędzy najdalej wysuniętym na południe punktem Ruszowa Eisebruch, a przysiółkiem Eichwalde na północy (Dębowek - teraz część Gozdnicy) odległość wynosiła prawie 15 km - stan z 1940 roku (mapa nr 1).

Nazwy obiektów sportowych:
w Ruszowie istniały dwa place sportowe i dwie strzelnice:
- boisko Victorii Ruszów- Sportplatz  i Schiesstplatz
- na prawo od bloków przy ulicy Żagańskiej  w lesie  100 m od szosy- Sportplatz  i Schiesstplatz.
- basen pływacki zbudowany w 1940 roku, zaniedbany od połowy lat siedemdziesiątych XX w.

Nazwy obiektów przemysłowych:
spośród 4 hut szkła, dwóch tartaków oraz gazowni do naszych czasów przetrwał tylko kompleks przemysłowy Maxa Lehmanna (dzisiaj HDM, Agrobud, Stolbud).
Niektóre nazwy obiektów przemysłowych były oryginalne np. Sophien Glas- hutte, od której wzięła nazwę ulica Sophien Strasse (Szklana). Nazewnictwo obiektów przemysłowych i handlowych jest na tyle obszerne, że wymaga oddzielnego opracowania.

Oznaczenia adresowe do 1905 roku:
na podstawie książki adresowej z 1905 roku należy stwierdzić, że w Ruszowie nie było jeszcze nazw ulic. Istniały tylko numery domówi od 1 do 299. Tylko 9 ważniejszych domów posiadało swoją nazwę. Były to: Bahnmeisterei (budynek zawiadowcy), Forsthaus Rauscha (Leśniczówka Ruszów), Kantorat (mniejszy budynek szkoły), Kolonie Brand (Polana - dawniej przysiółek Ruszowa, Kommissions Haus?, Neue Schule (Budynek główny Szkoły Podstawowej), Oberföresterei (Nadleśnictwo), Pfarrhaus (Plebania- Proboszczówka), Stationsgebaude (Dworzec PKP).

Co ciekawe w Ruszowie przed wojną nie przywiązywano większej uwagi do nazw ulic, ponieważ nadal obowiązywały pierwotne numeracje domów sprzed 1905 roku.
Plany, mapki i szkice Ruszowa: 
plany Ruszowa -Rauscha w kolejności: 1;plan z 1889 roku  plan 2 - 1920, plan 3 - 1940, plan 4 - 2018 .
Klikaj na mapki, aby je powiększyć

1.
2.
Rauscha 1920 
3.
Rauscha 1940 - ogromny przyrost terenów zabudowanych - porównaj
z mapą z 1920 roku
4.
Plan Ruszowa 2018

Zmian nazw ulic w Ruszowie  w latach 1905-2023

Tabela edytowalna w Excelu jest TUTAJ




Kliknij na tabelę, będzie wyraźniejsza☝
Uwagi:

Herbert Norkus Weg to najprawdopodobniej ul. Pożarna

- Postgebaude oznacza "nowowybudowaną pocztę" przy Mittel Str. - ul. Śródmiejska (Postgebaude nie jest zatem nazwą ulicy)

- Rudolf von Henke Weg to najprawdopodobniej ul. Poprzeczna

Ponadto analizując książkę z 1939 roku znalazłem jeszcze 3 nowe nazwy:

- An der Katholische Kirche - ul. Kościelna

- Fritz Geißler najprawdopodobniej ul. Biczana

- Eichwalde - przysiółek Dębówek w pobliżu Gozdnicy

W załączniku poprawione zestawienie

Znamy już więc wszystkie historyczne i obecne nazwy ulic i przysiółków w Ruszowie.

Ustalenia: Mirosław Marciniak


Ulica Ułańska przed 1924 rokiem nazywała się Wilhelm Strasse,

ulice Boczna i Modrzewiowa przez pewien okres (1950- 1999) nosiły nazwy:
Szopena Boczna i Szopena Polna (pisownia oryginalna).
Najnowsze ustalenia językowe.
Gdy patronem ulicy jest człowiek, ulicę nazwać należy tylko jego nazwiskiem (imię, tytuł, stopień i inne takie rzeczy pomijamy). Przydomki i integralne tytuły stosujemy bez ingerencji. Mamy więc:

Plater, a nie Emilii Plater
Sobieskiego, a nie Jana III Sobieskiego

*
Wykorzystano
  1. Opracowania "Raucha Urgenveser" , Ilse Fechner, Duisburg 1997 r.
  2. Dokumentation uber Rauscha O/L Kreis Gorlitz unser Heimatort wie er bis 1945 und was mach 50 daraus geworden ist - Margarete Kutter, 1997r.
  3. W linkach (wyrazy podkreślone) zawarte są rozwinięcia tematów.
  4. Niemieckie książki adresowe:
  5. https://privat.genealogy.net/rudnick/AdressbuchRauscha_num.pdf
  6. https://digital.slub-dresden.de/werkansicht/dlf/113545/211/0/
  7. https://digital.slub-dresden.de/werkansicht/dlf/113546/260/0/?tx_dlf%5Bpointer%5D=1&cHash=57fdca40458f5688015a4109f927f5c1
  8. Nazwy miejscowości w powiecie zgorzeleckim w okresie przed komisyjnym  TUTAJ
  9. Akta gminy Ruszów AtoM - Państwowe Archiwum we Wrocławiu oddział w Bolesławcu - tylko opis
  10. Skorowidz map z 1940 r  LINK
  11. filmiku możemy dowiedzieć się wielu ciekawych faktów historycznych  związanych z nazwami ulic i adresami
  12. Stare widokówki i karty pocztowe ze zbiorów członków LGH w Ruszowie
Opracował: Edward Remiszewski
Dziękuję serdecznie Panu Mirosławowi Marciniakowi, regionaliście i kartografowi z Krakowa,  za pomoc w pisaniu artykułu oraz dotarciu do materiałów źródłowych. Panu Mirosławowi Kozie za konsultacje z języka niemieckiego. Pani Jadwidze Kuternozińskiej za korektę gramatyczną.

20 komentarzy:

  1. Jurek Biczan (Jurek Bitschan) urodz.29-11-1904 w Czeladź-Piaski, zginął na Cmentarzu Lwowskim 21-11-1918, polski gimnazjalista, harcerz Orląt Lwowskich

    OdpowiedzUsuń
  2. tutaj macie ciekawe mapki , sporo kombinacji jest .. http://hgis.cartomatic.pl/#1688810.9871925137,6691851.976650642,14,m25k,50,100

    OdpowiedzUsuń
  3. https://archiwum.allegro.pl/oferta/ruszow-rauscha-oberforsterei-i6170144693.html

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Cytowane przedwojenne mapy topograficzne prezentuja stan z 1940 roku (zestawione rowniez powyżej w artykule). Niezwykle cenne było by dotarcie do pierwszej mapy topograficznej z 1889 roku i wcześniejszych map kreślonych ręcznie zwlaszcza mapy wojskowej Wrede z 1753 r dla pełnego rozeznania w rozwoju urbanistycznym Ruszowa. Mapy te przechowywane są dzis z Archiwum w Berlinie i dostęp do nich jest płatny. Gdyby znalazły się środki na ten cel mógłbym pozyskać dla Państwa te mapy obrazujące Ruszów w XVIII i XIX wieku.

      Usuń
    2. jak wyglądają orientacyjne koszty dotarcia do tych map ? Proszę określić mniej więcej " ramy " kwoty. Propozycja jest interesująca. Dostęp do dokumentacji, która się zachowała i jest zgromadzona w Archiwum w Berlinie wniosły by wiele nowych wiadomości na temat dawnego Ruszowa ( wcześniejszej Rauschy ).

      Usuń
    3. Jeden arkusz w wersji cyfrowej to koszt ok 100zl. Znanych mi i zachowanych jest przynajmniej 4 arkuszy z lat 1753, 1770, 1820 i 1889. Przy czy te najstarsze 2 arkusze mogą nie obejmować Ruszowa bo były sporządzane dla terenu Slaska.

      Usuń
  4. Odpowiedzi
    1. Dobra powojenna nazwa zwyczajowa. Dodamy do wykazu nazw zwyczajowych. Dziękujemy

      Usuń
  5. w listopadzie była 100 rocznica urodzin Jurka Biczana

    OdpowiedzUsuń
  6. Ciekawy artykuł. Czy jest możliwe dowiedzenie się o pierwszych mieszkańcach Ruszowa z lat 1945-1918 ? Kto zamieszkał ( zameldowywał się ) jako pierwsi mieszkańcy ?

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Sprawa powojennych się sadnikow jest dużo prostsza - wystarczy odszukać pierwsza księgę meldunkowa Gromady Ruszów. Księga ta powinna być w USC w Weglincu lub w Archwium Państwowym we Wrocławiu. Dla przykładu Gozdnica posiada taką księgę nadal w Urzędzie Miasta, Iłowa natomiast oddała ja już do Archiwum. Księga meldunkowa jest bardzo ciekawa lektura natomiast trzeba uważać z publikowaniem jej treści ponieważ są to dane osobowe podlegające prawnej ochoronie, zwłaszcza że duża część osób w niej zawartych nadal żyje. Innym dobrym zrobiłem z tego okresu są księgi parafialne ale te dotyczą jedynie chrztów, małżeństw i zgonów od 1945 roku.

      Usuń
    2. Panie Mirosławie dziękuję za wyczerpującą odpowiedź. Przypuszczam, że dostęp do księgi meldunkowej jeśli znajduje się nadal w USC jest raczej trudny ( nikt tego nie pokaże ). Dane to tylko do użytku prywatnego, bez żadnych publikacji, to tzw. " ciekawość " kto był pierwszymi powojennymi mieszkańcami. Chodzi już bardziej o dane osób zmarłych.

      Usuń
    3. Księga ta również może się znajdować w Archiwum Państwowym we Wrocławiu tak jak to wyżej napisano ale równie dobrze może być w oddziale tego archiwum w Bolesławcu. Gdyż z odział w Bolesławcu a wcześniej w Lubaniu przechowywał akta powojenne a akta przedwojenne zostały przekazane do Wrocławia

      Usuń
    4. Strona szukaj w archiwach wskazuje że pod następującymi sygnaturami znajdują sie domowe gromadzkie książki meldunkowe może w nich będą pierwsi osadnicy. Zbiór ten znajduje sie w oddziale Archiwum Państwowego w Bolesławcu:
      1. Sygnatura 86/54/0/-/68 Domowa Gromadzka książka meldunkowa gromady Ruszów 1946 – 1952
      2. Sygnatura 86/54/0/-/69 Domowa gromadzka książka meldunkowa gromady Ruszów 1946 – 1952
      3. Sygnatura 86/54/0/-/70 Domowa gromadzka książka meldunkowa gromady Ruszów 1946 - 1953
      4. Sygnatura 86/54/0/-/71 Domowa gromadzka książka maldunkowa gromady Ruszów 1946 - 1953
      5. Sygnatura 86/54/0/-/72 Domowa gromadzka książka meldunkowa gromady Ruszów 1946 - 1953
      6. Sygnatura 86/54/0/-/73 Domowa gromadzka książka meldunkowa gromady Ruszów 1952 - 1953
      7. Sygnatura 86/54/0/-/74 Domowa gromadzka ksiązka meldunkowa gromady Ruszów 1948 - 1952
      8. Sygnatura 86/54/0/-/75 Domowa gromadzka książkammeldunkowa gromady Piaseczno 1946 - 1953
      9. Sygnatura 86/54/0/-/76 Książka meldunkowa gromady Polana 1947 - 1949

      Usuń
  7. Panie Edwardzie wspaniały artykuł. Niezwykle dociekliwy, i odkrywczy. Gratuluje!

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Bez Pana pomocy to by się nie udało. Dziękuję

      Usuń
  8. Skoro nie wiadomo, kim był Kantowicz, może czas na zmianę? Jakieś pomysły?

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Nasz kolega Zbyszek przekopuje archiwa, może dokopie się do Kantowicza

      Usuń