Znamy już wszystkie historyczne nazwy ulic, placów i przysiółków Ruszowa. Aktualizacja Mirosława Marciniaka

Artykuł ten ma przybliżyć mieszkańcom historię Ruszowa (Rauscha) oraz przypomnieć związane z naszą wioską nazwy zwyczajowe i historyczne przysiółków, ulic, placów, traktów i niektórych domów. Tematyka dotycząca tego zagadnienia jest bardzo obszerna. Zwracamy się więc do Państwa,
którzy znają historię ulic w Ruszowie o rozwinięcie tego szkicu. Szczególnie cenne będą dane dotyczące określeń używanych potocznie. Mile widziane ciekawostki, legendy lub podania
związane z Ruszowem (Rauschą). Bardzo zależny nam na zlikwidowaniu znaków zapytania (patrz tabela "Zmiany nazw ulic w Ruszowie").

Śledząc zmiany w nazewnictwie ruszowskich obiektów topograficznych na przestrzeni ponad 100 lat poznajemy jednocześnie burzliwe losy Ruszowa/Rauscha.
Szczególnie bujnie rozwijał się Ruszów w latach 1920 - 1940. Powstawały nowe ulice i osiedla. Niektóre drogi zmieniły swój bieg lub utwardzono ich nawierzchnię.
Do dzisiaj przetrwała z tego okresu kostka granitowa lub bazaltowa na ulicach: Sobieskiego, Kantowicza, Ratuszowej, Emilii Plater, części Dworcowej i Śródmiejskiej oraz Borowskiej. Ze względu na walory estetyczne i historyczne nawierzchnie tych ulic należałoby zachować i nie pokrywać asfaltem. Wykładzina kamienna wymaga przełożenia ponieważ pozapadała się na skutek źle prowadzonych robót ziemnych. Odpowiednio konserwowana przetrwa następne 100 - lecia. Na szczególną ochronę zasługuje, wybrukowana cennym bazaltem, ulica Sobieskiego.

 Wbrew temu co można wyczytać w Wikipedii nasza miejscowość nigdy nie była miastem. Ruszów nie ucierpiał w wyniku działań wojennych, a wybuch amunicji na stacji kolejowej w 1945 r. wyrządził tylko nieznaczne szkody.
Największy regres infrastruktury ruszowskiej dokonał się w latach 1950-1960.
W tym czasie rozebrano wiele budynków, głównie w pobliżu dworca PKP: hoteli i  budowli użyteczności publicznej. Uzyskany materiał wysłano do Warszawy zgodnie z hasłem "Cały naród buduje swoją Stolicę". Wiele osad zagubionych w lesie rozszabrowano. Nie istnieją niektóre duże przysiółki, np. Hinterwasser, Ober Rauscha i pojedyncze domostwa. Należy sądzić, że prawie połowę zabudowań Ruszowa wywieziono bądź rozgrabiono.
Siatka ulic nie uległa jednak zasadniczej zmianie od 1939 roku.
Dopiero w XXI w. utworzono w Ruszowie dwie nowe ulice: Akacjową i Dębową, gdyż dynamicznie zaczęło rozwijać się w ostatnim okresie budownictwo indywidualne.

Aktualna liczba mieszkańców Ruszowa (około 1700) jest o połowę mniejsza w porównaniu do roku 1939 (około 3400). 


Obecnie nazewnictwo ulic w całej Polsce porządkuje  TERYT

+ ulica Ogrodowa przy której nikt nie mieszka i która nie widnieje w Terycie.

Pięć z nich może się poszczycić nazwą trwającą blisko 100 lat. Są to:
- ulica Zgorzelecka (Goerlitzer Strasse)
- ulica Żagańska (Saganer Strasse
- ulica Śródmiejska (Mittelstrasse)
- ulica Strzelecka (Schuitzenstrasse) przed 1945 r. Bractwa Strzeleckiego
- ulica Nadrzeczna (An der Tchirne)

Najczęściej swoją nazwę, bo aż 7 razy, zmieniała ulica Ułańska
Przed    1924       Wilhelm Strasse
1924 -  1937       Gerhard Hauptman Strasse

1937 -  1945       Adolf Hitler Strasse
1946-  1953      Józefa Stalina  

1953 -  2017      II Armii Wojska Polskiego
2018 - 2019       Ulica Ułańska
2019 do 2023    powtórnie II Armii Wojska Polskiego


Drogi, których nazwy zmieniano z powodu ideologii faszystowskiej lub komunistycznej:
ulica Brzozowa nosiła w latach 1935 - 1945 imię Eriki Jordan - bojowniczki NSDAP, w 1950 ulica otrzymała imię komunistki Wandy Wasilewskiej. Dopiero w 1999 roku zmieniono nazwę na Brzozową.
Imiona młodocianych męczenników faszyzmu nosiły również w latach 1935- 1945 ulice i place:
Plac Partyzantów - Horst Wessel Platz 
ulica Chopina -      Hans Maikowski Strasse) 
ulica Wójtowska -  Josefa Zauritza
W tym samym okresie ulica Ułańska nazwana została Adolf Hitler Strasse, a Sobieskiego Herman Georing Strasse

Nawet  nazwy rzek musiały być germańskie.
Rzeka Mała Czerna do 1935 to Kleine Tschirne  (określenie wywodzące się z języka serbołużyckiego) otrzymała typową niemiecką nazwę Kleiner Hammerbach. W tym okresie pozacierano wszystkie nazwy, które nie były dosyć germańskie. 

Historia zatoczyła koło i w latach 1945 -1966 usunięto z przestrzeni publicznej wszystkie nazwy w języku niemieckim, nawet nagrobki i pomniki.
Dobra niemiecka farba okazała się lepsza od peerelowskiego szajsu. Do dzisiaj w wielu miejscach prześwitują na murach reklamy i napisy w języku niemieckim.

Większość ulic w latach 1945 - 1950 nosiła nazwy niemieckie lub kryptonimy wojskowe. Niektóre nazwy ulic w okresie powojennym przechodziły ciekawą metamorfozę.
Ulica Borowska, czyli to samo nie znaczy to samo:
przed wojną nazwana Freiwaldauer Strasse (Gozdnicka) od 1950  nazwana ulicą Borowską od wojskowego kryptonimu Gozdnicy Borowsk. W  1957 roku przemianowana na Karola Świerczewskiego. W wyniku procesu dekomunizacji nazwana znowu Borowską.
Ulica, która od 1950 r. ma imię Jurka Bitchana (Biczana) - orlęcia lwowskiego - przetrwała okres stalinowski prawdopodobnie dlatego, że władze partyjne nie wiedziały kim był Jurek Biczan. Patrona zaproponował prawdopodobnie Jan Dziwir.
Nikt nic nie wie:
do dzisiaj prawdopodobnie nikt nie wie kim był Andrzej Kantowicz, imiennik ulicy Kantowicza. Nazwę nadano w latach 50 - tych.

Aby podkreślić słowiańskość Ziem Odzyskanych ulicę Nową (scaloną z 3 fragmentów) przemianowano w 1950 roku na Ulicę Łużycką.

Zmiany dokonywane z różnych powodów:

ulica Brand Strasse prowadziła, jak nazwa wskazuje, do Polany (Brand), podczas tłumaczenia nazwy z języka niemieckiego przez Komisję do Spraw Ustalania Nazw Miejscowości wystąpiły problemy gramatyczne. Bo jak powiedzieć -  mieszkam przy ulicy Polańskiej, Polanowej, a może Polana? Problem rozwiązano nadając tej ulicy nazwę Polna. I po kłopocie.

W wykazie obiektów zabytkowych wymieniono ulicę Jeleniogórską, chociaż takiej ulicy nie ma w Ruszowie. Nazwę wykreślono z wykazu.

Zaraz po II wojnie światowej (1945-1946):
wszystkie ziemie, które zostały przyznane Polsce przez wielkie mocarstwa na mocy ustaleń w Teheranie  określano mianem Ziemie Odzyskane. Status i przynależność tych ziem unormowano umowami dwustronnymi, układem zgorzeleckim z NRD zawartym w roku 1950, Układem PRL-RFN z roku 1970 i ostatecznie 14 listopada 1990 z RFN, gdy Rzeczpospolita Polska i Republika Federalna Niemiec podpisały polsko-niemiecki traktat graniczny uznający granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej.
Do 1950 często używano oznaczeń wojskowych. Do dzisiaj przetrwały kryptonimy: Toporów, Zapałów, Okrąglica.
Tak mógł wyglądać adres osoby zamieszkałej w Ruszowie w tym czasie.
Sz. Pan Jan Kowalski
Ziemie Odzyskane. Rejon Zgorzelca, Rauscha, koło dworca PKP, drugi dom.

Ostateczną decyzję o nadaniu nazw ulicom podejmowały Rady Gminy. W naszej miejscowości nazwy ulic i innych obiektów ustalono na podstawie Uchwały Rady Gminy w Ruszowie z 1950 r. znanej tylko z przekazów ustnych (trwają poszukiwania oryginalnego dokumentu).

Nazwy zwyczajowe i historyczne części Ruszowa i placów
Przez wiele lat skwer w centrum Ruszowa określano mianem "Pod mądrym drzewem". Pod wielką lipą rosnącą na skwerze gromadził się "kwiat" społeczeństwa wioski i dyskutował o wszystkim i o wszystkich. Lipę wycięto, a plac oficjalnie otrzymał imię Zygmunta Rumla. Starzy bywalcy nadal prowadzą dyskusje, nie pod Mądrym Drzewem, nawet nie na Skwerze Rumla, ale pod  "Groszkiem" (koło sklepu).
Fragment Ruszowa zamieszkały przez ludność z Kresów Wschodnich przez długie lata nazywano "Ukrainą". Dzisiaj ta nazwa już oficjalnie widnieje na mapach  Google GPS.
Końcowy fragment ulicy Ułańskiej nosi zwyczajową nazwę "Górka Piłatówka"- chociaż pp. Piłatowie nie mieszkają w tym miejscu już wiele lat.
- Zapartówka - duży dom przy ulicy Ułańskiej

 Przysiółki, gaje, skupiska osiedli, drogi wewnętrzne:
- Ruszów Szklarnia, Stara Huta - Alte Glasshütte
- Przysiółek Palenica (południowa końcówka ulicy Łużyckiej) - Kohlholz
- Przysiółek Zdzichów zwany potocznie "U Baraniarzy"- Morgenseite,  
- Ukraina - Kaupe i Zippel Kaupe
- Głuszec, "Mólówka" przy torach do Jagodzina - Gremsdorf
- Zawodzie (ruiny), Enklawa zwana potocznie "Inklawą" (wzdłuż Potoku Ruszowskiego, kilometr na wschód od Ruszowa)- Hinterwasser . Przez kilka lat powojennych ruszowianie zbierali tutaj owoce: truskawki, poziomki, jabłka, śliwy, gruszki. Przez następne 10 lat wypasali krowy i owce, następnie na Enklawie uprawiano len. Dzisiaj o istnieniu osady świadczą zdziczałe drzewa owocowe, krzewy leszczyny oraz roślinność ruderalna. Osadę pochłonął las - jak w Bieszczadach.
- Przysiółek Eisebruch (nie istnieje, ledwo dostrzegalne ruiny) - najbardziej na południe wysunięty fragment Ruszowa, dzisiaj ten teren należy do Jagodzina.

- Polana, Zapałów (kryptonim wojskowy) - Kolonie Brand, 

- Górny Ruszów (prawdopodobnie na południe od przejazdu kolejowego w stronę Jagodzina) - Ober Rauscha, (ruiny zabudowań) 

- bloki przy Bolesławieckiej zwane tartacznymi - Reichssiedlung 

- Ratuszowa - do 1937 r. - Osiedle - Siedlung
- Park za szkołą -  Gaj Honoru - Ehrenhain  (tu stał pomnik poległych w wielkiej wojnie 62 mieszkańców Rauscha, zdemontowany w latach sześćdziesiątych XX wieku, wszystkie tablice ocalały i są zabezpieczone w doskonałym stanie. Dzieci szkolne na lekcjach wychowania fizycznego bawiły się w parku w "Zdobywanie sztandaru"
- Dębówek (obecnie należny do Gozdnicy) -  Eichwalde
- Laoe Strasse - drogi wewnętrzne stacji Ruszów, teren za torami.

Pomiędzy najdalej wysuniętym na południe punktem Ruszowa Eisebruch, a przysiółkiem Eichwalde na północy (Dębowek - teraz część Gozdnicy) odległość wynosiła prawie 15 km - stan z 1940 roku (mapa nr 1).

Nazwy obiektów sportowych:
w Ruszowie istniały dwa place sportowe i dwie strzelnice:
- boisko Victorii Ruszów- Sportplatz  i Schiesstplatz
- na prawo od bloków przy ulicy Żagańskiej  w lesie  100 m od szosy- Sportplatz  i Schiesstplatz.
- basen pływacki zbudowany w 1940 roku, zaniedbany od połowy lat siedemdziesiątych XX w.

Nazwy obiektów przemysłowych:
spośród 4 hut szkła, dwóch tartaków oraz gazowni do naszych czasów przetrwał tylko kompleks przemysłowy Maxa Lehmanna (dzisiaj HDM, Agrobud, Stolbud).
Niektóre nazwy obiektów przemysłowych były oryginalne np. Sophien Glas- hutte, od której wzięła nazwę ulica Sophien Strasse (Szklana). Nazewnictwo obiektów przemysłowych i handlowych jest na tyle obszerne, że wymaga oddzielnego opracowania.

Oznaczenia adresowe do 1905 roku:
na podstawie książki adresowej z 1905 roku należy stwierdzić, że w Ruszowie nie było jeszcze nazw ulic. Istniały tylko numery domówi od 1 do 299. Tylko 9 ważniejszych domów posiadało swoją nazwę. Były to: Bahnmeisterei (budynek zawiadowcy), Forsthaus Rauscha (Leśniczówka Ruszów), Kantorat (mniejszy budynek szkoły), Kolonie Brand (Polana - dawniej przysiółek Ruszowa, Kommissions Haus?, Neue Schule (Budynek główny Szkoły Podstawowej), Oberföresterei (Nadleśnictwo), Pfarrhaus (Plebania- Proboszczówka), Stationsgebaude (Dworzec PKP).

Co ciekawe w Ruszowie przed wojną nie przywiązywano większej uwagi do nazw ulic, ponieważ nadal obowiązywały pierwotne numeracje domów sprzed 1905 roku.
Plany, mapki i szkice Ruszowa: 
plany Ruszowa -Rauscha w kolejności: 1;plan z 1889 roku  plan 2 - 1920, plan 3 - 1940, plan 4 - 2018 .
Klikaj na mapki, aby je powiększyć

1.

2.

Rauscha 1920 

3.

Rauscha 1940 - ogromny przyrost terenów zabudowanych - porównaj
z mapą z 1920 roku

4.

Plan Ruszowa 2018

Zmian nazw ulic w Ruszowie  w latach 1905-2023

Tabela edytowalna w Excelu jest TUTAJ

Kliknij na tabelę, będzie wyraźniejsza☝
Uwagi:

Herbert Norkus Weg to najprawdopodobniej ul. Pożarna

- Postgebaude oznacza "nowowybudowaną pocztę" przy Mittel Str. - ul. Śródmiejska (Postgebaude nie jest zatem nazwą ulicy)

- Rudolf von Henke Weg to najprawdopodobniej ul. Poprzeczna

Ponadto analizując książkę z 1939 roku znalazłem jeszcze 3 nowe nazwy:

- An der Katholische Kirche - ul. Kościelna

- Fritz Geißler najprawdopodobniej ul. Biczana

- Eichwalde - przysiółek Dębówek w pobliżu Gozdnicy

W załączniku poprawione zestawienie

Znamy już więc wszystkie historyczne i obecne nazwy ulic i przysiółków w Ruszowie.

Ustalenia: Mirosław Marciniak


Ulica Ułańska przed 1924 rokiem nazywała się Wilhelm Strasse,

ulice Boczna i Modrzewiowa przez pewien okres (1950- 1999) nosiły nazwy:
Szopena Boczna i Szopena Polna (pisownia oryginalna).
Najnowsze ustalenia językowe.
Gdy patronem ulicy jest człowiek, ulicę nazwać należy tylko jego nazwiskiem (imię, tytuł, stopień i inne takie rzeczy pomijamy). Przydomki i integralne tytuły stosujemy bez ingerencji. Mamy więc:

Plater, a nie Emilii Plater
Sobieskiego, a nie Jana III Sobieskiego

*

Wykorzystano

1. Opracowania "Raucha Urgenveser" , Ilse Fechner, Duisburg 1997 r.
2. Dokumentation uber Rauscha O/L Kreis Gorlitz unser Heimatort wie er bis 1945 und was mach 50 daraus geworden ist - Margarete Kutter, 1997r.
3. W linkach (wyrazy podkreślone) zawarte są rozwinięcia tematów.
4. Niemieckie książki adresowe:
5. https://privat.genealogy.net/rudnick/AdressbuchRauscha_num.pdf
6. https://digital.slub-dresden.de/werkansicht/dlf/113545/211/0/
7. https://digital.slub-dresden.de/werkansicht/dlf/113546/260/0/?tx_dlf%5Bpointer%5D=1&cHash=57fdca40458f5688015a4109f927f5c1
8. Nazwy miejscowości w powiecie zgorzeleckim w okresie przed komisyjnym  TUTAJ
9. Akta gminy Ruszów AtoM - Państwowe Archiwum we Wrocławiu oddział w Bolesławcu - tylko opis
10. Skorowidz map z 1940 r  LINK
11. Z filmiku możemy dowiedzieć się wielu ciekawych faktów historycznych  związanych z nazwami ulic i adresami
12. Stare widokówki i karty pocztowe ze zbiorów członków LGH w Ruszowie

Opracował: Edward Remiszewski
Dziękuję serdecznie Panu Mirosławowi Marciniakowi, regionaliście i kartografowi z Krakowa,  za pomoc w pisaniu artykułu oraz dotarciu do materiałów źródłowych. Panu Mirosławowi Kozie za konsultacje z języka niemieckiego. Pani Jadwidze Kuternozińskiej za korektę gramatyczną.